چرا سيل‌ها مكررا موجب خسارت مي‌شوند؟
مهدي زارع
گرم شدن كره زمين شايد خطرناك‌ترين مشكل محيط زيستي باشد كه جهان در حال حاضر با آن مواجه است. از حدود 6 دهه قبل روز به روز با فراواني بيشتر سوانح طبيعي مرتبط با آب از جمله سيلاب مواجه مي‌شويم. خشكسالي، سيل، توفان، موج گرما فقط چند مورد از اين سوانح هستند. خشكسالي، سيل و دماي شديد به‌طور قابل توجهي بر اقتصاد اثر مي‌گذارد و محصولات كشاورزي و منابع غذايي جهاني را تا حدود 10 درصد كاهش مي‌دهد. باران‌هاي شديد و سيلابي از اسفند 1402 در منطقه خليج‌فارس و بخش‌هاي مختلف جنوب ايران به ويژه در استان سيستان و بلوچستان خسارات زيادي وارد كرده است. به دليل تغييرات اقليمي و البته مديريت نامتناسب منابع آب و توسعه به شدت ناپايدار ايران از حدود سال 1375 به بعد دچار چندين دوره خشكسالي بوده كه اكوسيستم‌هاي ايران را تغيير داده، بسياري از درياچه‌ها، از جمله درياچه اروميه و رودخانه‌ها خشك شده‌اند. در ايران طي حدود 28 سال گذشته سالانه با حدود 1.2 ميليون نفر مهاجرت داخلي، اكثرا به دليل خشكسالي مواجه شده‌ايم كه 70 درصد آنها از روستاها به شهرهاي بزرگ و مراكز استان‌ها كوچ كرده‌اند و در سرزمين‌هايي ساكن شده‌اند كه زماني در كناره‌ها و بستر رودخانه‌ها قرار داشتند. بنابراين حدود 23 ميليون نفر ايران در اين مدت از روستاها و شهرهاي كوچك به سمت شهرهاي بزرگ، به ويژه تهران، كرج، اصفهان، مشهد و تبريز رفته‌اند. طي اين جابه‌جايي بخش‌هايي از جنگل تراشيده و ناپديد شد و زمين‌هاي بيشتري در دشت‌هاي پيرامون شهر‌ها فرو نشسته‌اند. سوم ارديبهشت ۱۴۰۳ سخنگوي صنعت آب كشور اعلام كرد درياچه اروميه نسبت به سال گذشته ۱۲ درصد افزايش تراز آب دارد. او وسعت درياچه اروميه را هزار و ۷۰۰ كيلومتر اعلام كرد و گفت حدود ۲.۲ ميليارد مترمكعب آب در درياچه اروميه وجود دارد. بنابراين به نظر مي‌رسد كه در سال آبي ۱۴۰3-۱۴۰2 حدود ۱.۵ ميليارد مترمكعب آب سطحي عمدتا به دليل بارش‌هاي بهاره به حوضه درياچه اروميه وارد شده است. البته حجم آب درياچه اروميه در هنگام پرشدگي در نيمه دهه هفتاد شمسي حدود ۲۱ تا ۲۴ ميليارد مترمكعب بوده است.
همچنين سدهاي تهران ۲۱ درصد پرشدگي دارند، اما همچنان حجم آب سدهاي پنج‌گانه تهران نسبت به سال گذشته ۱۱ درصد كاهش نشان مي‌دهد. بر اساس آمار تازه منتشر شده دفتر اطلاعات و داده‌هاي آب كشور در وزارت نيرو با وجود ۳۲ ميليارد و ۳۹۰ ميليون مترمكعب آب ذخيره شده در سدهاي كشور، ۶۵ درصد ظرفيت مخازن سدها پر و ۳۵ درصد اين ظرفيت خالي است. در ۲۲۶ روز ابتدايي سال آبي جاري (از ابتداي مهرماه ۱۴۰۲ تا شانزدهم ارديبهشت ۱۴۰۳) ۲۸ ميليارد و ۶۹۰ ميليون مترمكعب آب وارد سدهاي ايران شده كه نسبت به مدت مشابه سال آبي گذشته، ۵درصد كاهش داشته است.
آمار ميزان پرشدگي سدها ارتباط مستقيمي با مقدار بارش‌هاي تجمعي دارد و سرشاخه بيشتر رودخانه‌هايي كه به سدهاي خوزستان مي‌ريزند در مناطقي قرار دارند كه در سال آبي ۱۴۰3-۱۴۰2 به نسبت بارندگي بهتري در دو ماهه اسفند و فروردين داشته‌اند . ميزان بارش‌هاي تجمعي استان كردستان به ميزان اندكي بيش از نرمال، در استان آذربايجان غربي و همدان در حد نرمال است. در استان‌هاي اصفهان و قم، ميزان بارندگي‌ها در سال آبي جاري حدود ۲۰ درصد كمتر از نرمال و در استان‌هاي تهران، قزوين، سمنان و خراسان رضوي، مقدار بارش‌هاي امسال به ۳۶ تا ۴۴ درصد پايين‌تر از ميانگين بلندمدت رسيده است . از نظر بارش تجمعي از ارديبهشت به بعد معمولا شاهد كمتر شدن بارش خواهيم بود.
عرضه آب ايران به دليل تغييرات اقليمي و سياستگذاري ضعيف در حال كاهش است، در حالي كه تقاضا در حال افزايش است. در حالي كه درآمدهاي آب در حال كاهش است، هزينه‌هاي آب بسيار افزايش يافته است. افزايش دما و كاهش نزولات جوي و منابع آبي موجود واقعيت كنوني كشور است. بارش برف كاهش و تبخير آب افزايش يافته است و منابع آب زيرزميني شارژ نمي‌شوند . بنابراين «خشكسالي‌هاي شديد» محتمل‌تر خواهد بود .بخشي از شرايط خشكسالي شديد و از نمادهاي تغيير اقليم همين بارش‌هاي دوره‌اي شديد ولي كوتاه‌مدت و منجر به سيلاب در بعضي نقاط كشور است. تغييرات اقليمي كاتاليزور اين فرآيند است . مديريت غلط و ناكارآمد آب شامل استخراج وسيع آب‌هاي زيرزميني و انتقال آب‌هاي سطحي از مناطق دور افتاده به مراكز صنعتي و جمعيتي، تشويق به كشت محصولات تشنه آب مانند نيشكر و عدم مديريت درست مصرف آب است.
آب روستاها و مناطق روستايي در بيشتر استان‌هاي ايران كافي نيست. برآورد مي‌شود تا جمعيت بسيار بزرگ‌تر از آنچه تاكنون ديده‌ايم مهاجرت درون سرزميني كنند. جمعيت روستاهاي ايران در سال ۱۴۰۲ حدود ۲۲ ميليون نفر برآورد مي‌شود. خشكسالي‌هاي مكرر و استفاده بيش از حد از آب‌هاي سطحي و زيرزميني براي تامين نيازهاي اقتصادي، تعادل محيط زيستي سامانه‌هاي آبي را بر هم زده است.
اكنون پيامدهاي محيط زيستي اولويت‌بندي اهداف كوتاه‌مدت اقتصادي به تدريج خودنمايي مي‌كند. حدود ۱۶ درصد از ۷۵ گيگاوات برق توليدي در ايران از نيروگاه‌هاي برقابي - مربوط به سدها- تامين مي‌شود. خشكسالي و خالي بودن مخزن سدها بر توليد انرژي ايران نيز اثر مي‌گذارد و كمبود انرژي به قطع برق صنعتي و خانگي در بخش‌هايي از كشور و مصرف مازوت به عنوان سوخت و در نتيجه آلودگي شديد هوا در بعضي مناطق شهري كشور شده است. آب يكي از موضوعات تعيين‌كننده در آينده ايران خواهد بود. ايران داراي مناطق مختلف اقليمي و جغرافيايي (مناطق كوهستاني و كويري) عمدتا خشك و نيمه خشك است كه در معرض تخريب زمين قرار دارند. بيابان‌زايي به عنوان يك فرآيند تخريب زمين در ايران توسط نيروهاي محركه طبيعي و انساني توسعه يافته و بر رخداد‌هاي اقليمي بعدي از جمله سيلاب‌هاي بيشتر و توفان‌هاي گسترده‌تر گرد و غبار اثر مستقيم خواهد گذاشت.